“Baş, dille tartılır.” derler. Kullandığımız sözcükler, cümleleri kuruş şeklimiz, tonlama ve vurgularımız hakkımızda önemli bilgiler verirken nasıl algılandığımızı belirler, insanlarla iletişimimizi şekillendirir. “Mütevazı” diyen birinin “mütevazi” diyene, “itibarıyla” yazan birinin “itibariyle” yazana göre bizdeki algısı elbette bambaşkadır. Konuşurken, yazarken tercih ettiğimiz sözcüğün, kurduğumuz cümlenin yapısı üzerinde kaçımız ciddi anlamda düşünüyoruz?

M. Heidegger boşuna, “Dil, varlığın evidir. İnsan onun evinde oturur.” demiyor. Varlığımızı ana dilimizle, sözcüklerle inşa ediyor; kendimizi savunmak, derdimizi anlatmak, mutluluğumuzu paylaşmak, isteklerimizi aktarmak için dile sığınıyoruz. Her türlü tehlikeye karşı temeli sağlam olmayan, depreme dayanıksız çürük bir binayı kendimize niçin sığınak seçelim?

Doğru sözcük seçimi kadar cümleleri kurallarına uygun, düzgün kurmak da o sığınağı güçlü kılmakta. Bir cümle anlatım bozukluğu, yazım ve noktalama işareti yanlışlarından arındırıldıkça sağlam yapıya kavuşacaktır. Bütün bu sebeplerle “Ailemin üçüncü ve ilk erkek çocuğuyum” cümlesi üzerinde epeyce bir durup düşündüm. Herhangi bir yerde karşıma çıkan bu cümlede beni rahatsız eden bir durum vardı. Önce bir iki sözcüğün yerini değiştirip basit müdahalelerle cümleyi düzeltmeye çalıştım. Ancak bunun o kadar da kolay olmadığını fark ettim. Diğer yandan cümleyi, Instagram’da hikâye olarak paylaşıp bu zevkli oyunun içine başkalarını da dâhil ettim.

Hikâyeye yanıt veren, özelden mesaj atan çok kişi oldu. Dikkatimizi sömüren onlarca Instagram paylaşımına rağmen dil üzerinde düşünen, söz konusu anlatım bozukluğunu önemseyip cümleyi düzeltmeye çalışan arkadaşların çabası beni çok mutlu etti. “Ailemin üçüncü ve ilk erkek çocuğuyum” cümlesiyle ilgili gelen düzeltme önerileri şunlar oldu:

• Ailemin üçüncü sırada doğan ilk erkek çocuğuyum.
• “Ve bağlacı yerine aynı zamanda” ya da “hem üçüncü hem de ilk erkek çocuğu” da olabilir.
• Ailemin üçüncü ama ilk erkek çocuğuyum.
• Ailemin üçüncü ve tek erkek çocuğuyum.
• Ailemin üçüncü çocuğu ve ilk erkek çocuğuyum.
• Ya “üçüncü”yü ya da “ilk” sözcüğünü cümleden atarız.
• Ailemin ilk erkek çocuğu benim.
• “Ailemin” yerine “ailenin” yazılmalı.
• Ailemin üçüncü ama ilk erkek (ki bence oğlan olmalı) çocuğuyum.
• Ailemin ilk erkek, üçüncü çocuğuyum.
• Ailedeki üçüncü ve ilk erkek çocuk benim.
• Ailemin üçüncü, ilk erkek çocuğuyum.
• “Ve” -de bağlacı eklenmeli.
• Ailemin tek erkek ve üçüncü çocuğuyum.
• Ailemin, iki kız çocuğundan sonra doğan ilk erkek çocuğuyum.
• Ailemin ilk erkek aynı zamanda da üçüncü çocuğuyum.
• Ailemin ilk erkek ve üçüncü çocuğuyum
• Ailemin ilk erkek ve de üçüncü çocuğuyum.
• Ailede üçüncü çocuk ve de ilk erkek çocuk benim.
• Ben ailemin üçüncü ve ilk erkek çocuğuyum.
• Demek ki iki tane ablan var ;)
• Aile planlaması şart. En azından bundan sonraki ailelerinkini düzeltiriz ;)
• Bence bu cümlede bir anlatım bozukluğu yok. Olsaydı bulurdum ;)

Gelen düzeltme önerilerinin büyük çoğunluğu “Ailemin ilk erkek ve üçüncü çocuğuyum” cümlesinde toplandı. Cümle bu şekilde kurulduğunda anlatım bozukluğu İlk bakışta giderilmiş gibi görünüyor. Bu öneriyi kenarda tutup “Ailemin ilk oğlu ve üçüncü çocuğuyum” alternatifi üzerinde de durup düşünebiliriz.

Tamlamalarda tamlanana bağlanan unsurları, tamlananla tek tek okumak kafa karışıklığını gidermeye yardımcı olabilir. Cümleyi düzeltirken işimizi kolaylaştıracak bir diğer konu da “kronoloji”ye dikkat etmek. Cümledeki söz konusu olayın gerçekleşme sıralaması, gözden kaçırılmaması gereken bir ayrıntı gibi durmuyor mu?

İşin içinden çıkamadığımız durumlarda bazen (tabii her zaman değil) sözcükleri değiştirip cümleye farklı bir açıdan bakmak da zihnimizi açıp göremediğimiz anlatım bozukluğunun farkına varmamızı sağlayabilir. Örneğin söz konusu cümle “Ailemin üçüncü ve ilk erkek çocuğuyum” değil de “Ailemin üçüncü ve ilk kız çocuğuyum” olsaydı?

Peki, bu cümlenin düzeltmiş hâli ne?

Zihnimi yoran ama kesinlikle çok zevk aldığım bu yolculuktaki tüm sorgulamaların sonucunda “Ailemin üçüncü ve ilk erkek çocuğuyum” cümlesindeki anlatım bozukluğunun cümleyi, “Ailemin üçüncü çocuğu ve ilk oğluyum” şeklinde kurarak düzeltebileceğini savunuyorum.

Bu benim doğrum, şüphesiz ki mutlak değil. “Ailemin ilk oğlu ve üçüncü çocuğuyum” ile “Ailemin ilk erkek ve üçüncü çocuğuyum” önerileri üzerinde de dikkatle çalışılabilir. Konu tartışmaya açık. İtirazı olan ya da “O cümle yukarıdaki önerilerden hiçbiriyle değil asıl şu hâliyle düzeltilir” diyen varsa aşağıya yorum yazarak katkı sağlayabilir. Anlatım bozukluğu cümlesinin düzeltilmesiyle ilgili kısa ama zevkli yolculukta bana eşlik edenlere teşekkür ederim.